Илмхона Комрон.инфо
Дар фазои Олам ғайр аз Галактикаи мо инчунин галактикахои гуногуни дигар мавчуданд ва ба монанди ситорахо қӯша ва каратй (ниг. расми рангаи 6.3.1) мешаванд. Онхо дар шакли гуруххо ва галагурухдо дида мешаванд. Микдори зиёди галактикахо дар мачмуъ галаи галактикахоро ташкил медиханд.
Аз руйи шакли худ галакгикахо ба намудхои зерин таксим меша- ванд: эллиптикй, спиралмонанд ва нодуруст (ниг. расми рангаи 6.3.2).
Дар галактикахои шаклашон спирали харакати гирдбодхои газхои майл ба чархзанй дошта мушохида карда мешавад, ки дар оянда ба хосилшавии шохахои спирали боис мешаванд (ниг. расми рангаи 6.3.3). Дар замони хозира астрономхо мавчудияти кариб 10 миллиард га^актикахоро тасдик менамоянд. Аксарияти онхо шак- ли эллиптикй ва спиралмонандро доранд. Галактикае, ки дар дохи- ли он Системаи офтобй чойгир аст, спиралшакл буда, аз 120 мил- лиард ситора ташкил ёфтааст, кутри (диаметри) он ба сад хазор соли рушной баробар аст (1 соли рушной = 9,46 • 1012км).
Галаи галактикахои наздиктарин аз мо такрибан дар масофаи 20 млн пс, дар бурчи Сунбула вокеанд. Ҳднгоми чудо карда омухтани галактикахо баъзеи онхо чун туман ба шакли «камера»-и бо хаво пуркардашудаи чархи мошина монандй мекунад (ниг. расми рангаи 6,3.4). Яъне онхо шакли халкаро доранд. Гафсии «девори халка»-ро ташкилдиханда 30 -40 мпс ва дохили он ба 100 мпс баробар аст.
Материя дар Коинот (Олам) хамчун чисмхои космикии конденсатсияшуда ва материяи диффузй дида баромада мешавад. Материяи диффузй ба намуди атомхо ва молекулахои пароканда, ба монанди ташкилахои зичиашон зиёдтар – абрхои бузурги чангию газй ва туманнокии газй-чангй мавчуд мебошад. Ҳиссаи зиёдтари материя дар Коинот дар шакли ташкилахои диффузй ва ба намуди афканишотй (нурафканй) дучор мешаванд.
Калонтарини онхо дар бурчи Далв вокеъ аст. Онхоро асосан туманоти сайёрагй меноманд.
Системаи галактикахои дидашаванда ва галаи галактикахо дар якчоягй Метагалактика номида мешавад. Вай кисми Коинотро ташкил медихад.
Дар Метагалактика мувофиқи қонуни Ҳаббл (олими амрикой), хатҳои сиектрии спектрҳои галактикаҳои аур ба тарафи мавҷҳои аарозии мавҷашон ранги сурхро ифодакунанаа куҷиш ёфтааст. Аз мушоҳиааҳо маълум мешаваа, ки суръати ауршавии галактикаҳо Э, аз мо, ки куҷиши сурхаш ба ДА мувофик меояа, бо зиёдшавии масофа г меафзояд. Яъне ҳар кадаре, ки онҳо аз мо аур бошана, ҳамон кааар суръати ауршавиашон зиёа мешаваа, ки он бо АХ
формулаи 9, = с к = Нг муаИян караа мешаваа. Дар ин ҷо с-суръати рушноИ ва Н – собити Ҳаббл (54 км/с • Мпс) мебошаа. Вале ин маънои аз мо гуреҳтани онҳоро нааораа. Аниктараш, ҳамаи галактикаҳо ва ситораҳои онҳо аз якаигар аур шуаа истоааана. Ин ҳоаиса ба ҳамон пуфаки бо ҳаво пуркараашуаае монана аст, ки гуё аар натиҷаи ҳаёлан ҳуа ба ҳуа васеъшавиаш масофаи баИнияк- аигарии молекулаҳои аоҳилии он зиёа шуаа мераваа. Ин гуна ҷара- ёни аз ҳам ауршавии галактикаҳо ва ситораҳои онҳо тамоми Ко- инотро фаро гирифтааст. Чунин васеъшавиро васеъшавии Коинот меномана.
10-15 млра сол кабл галактикаҳо бо ҳам ниҳоят назаик буаа, аар ҳолати фишураашавИ буаана. Зиҷиашон ҷунон калон буа, ки он боиси ҳеле баланашавии ҳарорат (миллиараҳо аараҷа) мегараид.
Дар натиҷаи ниҳоят афзуаани фишори аоҳилии митерияи нахустооада мувозинатии фишори кабатҳои болоИ, ки ба марказ нигарониаа шуаа буа, ваИрон шуаа, таркиши Бузург ба амал меояа. Ба шарҳи назариявии ҳоаисаи зикршуаа таркиши галактикаи М-82 таквият мебаҳшаа (ниг. расми рангаи 6.3.5).
Нахустооааахои тавлиакунанаа ҳануз миллиарцҳо сол пеш аз паИаошавии галактикаҳо аар ҳолати авҷу ҳуруҷи реак- сияҳои термояароИ буаана. Афканишоти он ба аараҷаи ниҳонИ балана буа. Энергияи ин афканишот (Е = Иу) аар шакли фотонҳо ба фазоИ атроф ҳориҷ мешуа. Баъда ҷунин афканишоти калон наҳуст- моааа васеъ мешаваа. Дар ҷараёни минбаъааи васеъшавИ элемент- ҳои кимиёИ ва баъатар ситораҳо ва саИёраҳо паИао
Вале афканишот аар ин аавра торафт кам шуаа, аар оҳир ҳомуш мешавал. Афканишот, агарҷи он каИҳо ҳомуш шуаа бошаа ҳам, то имрӯз ба мо омада истоаааст. Ин гуна афканишотро афка- нишоти реликтивИ меномана. Кабул ва таҳлили афканишоти ре- ликтивИ нишон оедихад, ки зиҷии моаааҳои онвакта нисбат ба зи- ҷии моддаҳои имруза миллионҳо маротиба зиёа будааст.
Омузиши васеъшавии Коинот ва масъалаи “Оё Коиноти баъаи таркиш паИдошуаа минбаъа фишураа мешавад ё не?” мавзуи басо космология мебошад, ки нисбати он имрузҳо олимон 25(‘ корҳои илоИ-тахқиқотИ мебарана.
Ҳамин тариқ, мо ба давраи аз ҳолати фишурдашавй боз ба ҳолати васеъшавй баргаштани галактикаҳо назар карда, гуфта метавонем, ки материяи Олам дар гардиш аст, вале он дар сарҳади гардиши ҳуд ҳеҷ ба шакли пешинааш такрор намеёбад.
Замин, ситораҳо, Офтоб ва Галактика, ки дар ҳудуди калони вакт – миллиардҳо сол инкишоф ёфта истодаанд, рузе аз рузҳо ба поёни умри ҳуд мерасанд ва материяи онҳоро ташкилдиҳанда шакли навро гирифта, боз аз нав инкишоф меёбад. Оламҳои нав ба ҷойи оламҳои коинотие, ки умрашон ба поён расидааст, пайдо мешаванд.
Метавон гуфт, қи дар зинаҳои «парвози» вақт боз ҳаёти нав пайдо шуда, ақлу хирад аз нав ба дараҷаи тараккиёти ҳуд расад.
Мо дар Замин истода, ҳаёт ба сар мебарем, вале намедонем, ки дар дигар сайёраҳо инкишофи ҳаёт (агар он вуҷуд дошта бошад) ва дараҷаи тараққиёти илму теҳника дар ҷй ҳолат аст.
Қарнҳо мегузаранд, дараҷаи илму теҳника боз ҳам рушду нумуъ меёбад ва эҳтимол дар ин давра олимон мавҷудияти ҳаётро дар дигар минтақаҳои коинот бо комёбиҳо ва кашфиётҳои нави илмй тасдиқ намоянд.
