ХОДИСАХОИ ГАЙРИМУТАШАККИЛИ ТАБИИ

ХОДИСАХОИ ГАЙРИМУТАШАККИЛИ ТАБИИ

Хоисахои гайримуташаккили табииро офати табии хам ме- гуянд. Онхо дорои кувваи нихоят харобиовар мебошанд, ки ба инсон итоат намекунанд. Ба иктисодиёт талафоти калон, ба ахоли бадбахтии азим меоваранд, боиси нобудшавии ода- мон мегарданд. Навъхои офатхои табии гуногун мешаванд. Ба онхо зилзила, оташфишонии вулконхо, лагжиш, обхези, хушксоли, туфон, сиклон, тармакани, сангфарои, суннам, сел ва гайра дохил мешаванд.

Точикистон мамлакати кухсор мебошад. Бинобар ин, дар каламрави он аксари офатхои табиии номбурда рух медиханд. Аз чумла зилзила, сел, лагжиш, фурурави, тармакани, лагжи- ши пирях, хокшусташави, обхези ва гайра нихоят хафнок ва зиёновар мебошанд. Онхо мустакилона ва пайваста бо дигар ходисахо рух доданашон мумкин аст. Дар мавзеи куххои чавон зилзила як ходисаи маъмул мебошад ва 9-10-бала шуданаш мумкин аст. Хусусияти хоси зилила аз он иборат аст, ки дар мавзеъхои зилзила хонахои истикомати, иншооти истехсоли, роххо, хатхои барк, алока ва гайра аз кор мебароянд. Гайр аз ин, дар як вакт зилзила боиси ба вучуд омадани дигар ходи- сахо (зичшави ва фуруравии хок, лагжиш, таркиш, тармафа- рои ва гайра) мегардад. Бояд хотирнишон намуд, ки мавчхои бевоситаи зилзила нисбат ба он ходисахое, ки рухдихиашон ба зилзила вобаста аст, кам зиён меоваранд. Дар мавзеи куххо талафоти иктисоди ва фавтидани одамон бештар ба он ходи- сахое вобастаанд, ки онхоро зилзила ба миён овардааст.

Чунин вазъият хангоми зилзилахои дар Каротог (1907), Са- рез (1911), Файзобод (1943), Хоит (1949), Исфара (1977), Кай- роккум (1988), Шарора (1989) рухдода мушохида карда шуда- аст. Дар зилзилаи Каротог, Сарез, Файзобод ба хочагии халк асосан лагжиш ва кандашавии сангпорахо зарар оварданд. Лагжише, ки дар натичаи зилзилаи Хоит ва Сарез ба миён омад, боиси зери хок ва об мондани дехахои мазкур гардид. Дар лагжиши Шарора дехаи Шарора зери хок монд, 270 одам нобуд шуд.

Дигар офати табиие, ки дар мавзеи куххо рух медихад, сел ва обхези мебошад. Сел на факат дар натичаи боришоти бо-

шиддат, инчунин дар натичаи пеши рохи дарёхоро гирифтани лагжиш, кандашавии сангпораю сангрезахо ва пирях хосил ме- шавад. Мисол, соли 1969 пеши дарёи Зарафшонро гирифтани анбухи чинсхои кухи оби зиёдеро дар води чамъ намуд. Агар сари вакт пеши обро намекушоданд, оби чамъшуда чинсхои кухиро шуста, бо микдори зиёд бо сангу лойка харакат карда, ба нохияи Панчакент зарари калон меовард. Солхои 1963 ва 1973 пиряхи Хирсон аз нишебии каторкухи Академияи илмхо харакат намуда, пеши чараёни оби руди Абдукаххор (шохо- би Ванч)- ро баст. Дар натича кули калони якчанд миллиони мукааб обдошта ба вучуд омад. Баъди об шудани забонаи ях дар рудхои Ванч ва Ому обхези ба амал омад. Аммо тахкико- ти олимон нишон медихад, ки 90 дарсади водихои дарёхои чумхури дар мавсими боришот хавфи селбойи дорад. Дар як водии Варзоб 20 маркази селташаккулёбанда муайян карда шудааст. Селхое, ки дар ин води рух медиханд, на факат зиёни модди меоваранд, инчунин сабаби фавти одамон гардидаанд. Дар натичаи сели Кушкадара (1975) якчанд мактаббачахо ха- лок шуданд. Селхое, ки дар водихои дарёи Могиён ва Киштут омаданд, истикоматгохи сайёхон, купрукхо ва роххоро аз кор бароварданд. Дар Помир омадани сел бештар дар водии дарёхои Ванч, Хингоб, сароби Муксу, поёноби Гунд рух ме- дихад. Хосилшавии селхо ба тармакани низ вобаста мебошад. Ин ходиса асосан ба водии руди Варзоб ва дарёхои Помир хос аст. Дар водии Варзоб аз хама бештар тармакани, селхои лою шагали дар мавзеи Кабути мушохида карда мешаванд. Зарари сел дар чумхури хар сол миллионхо сомониро ташкил менамо- яд. Дар дарёхои Помир тармакани на факат сабаби сел, инчу- нин обхези хам мешавад. Соли 1969 пеши дарёхои Бартанг ва Язгуломро тарма гирифт ва миллионхо метри мукааб об чамъ шуд. Баъди рахна кардани тарма об дар водии ин дарёхо то 5-6 метр баланд шуд.

Бар хилофи ходисахои мазкур фуруравии анбухи чинсхои кухи ба хочаги кам зиён меоварад, чунки ин ходиса, одатан, дар хамон чойхое рух медихад, ки беодаманд ва азхуд нашу- даанд. Дар каламрави Точикистон фуруравихои фочиаовар дар даврахои гуногун дар дарёхои Каратог, Хонакох, Шинг, Гунд ва гайра ба миён омадаанд. Дар натичаи ин фуруравихо 78

пеши оби дарёхоро анбухи чинсхои кухии фурурафта гириф- та, кулхои Сарез, Зоркул, Яшилкул дар Помир, Хафткул дар дарёи Шинг, Искандаркул, Кули калон, Аъло ва гайра пайдо шудаанд.

Шусташавии хок хам зиёни калон меоварад. Вай на факат кабати хосилхези заминро нест менамояд, инчунин онро аз гардиши истехсолот мебарорад. Тахкикот нишон медиханд, ки дарачаи шусташавии хок ба дарачаи хосилнокии он му- таносиб мебошад. Дар заминхои кам шусташуда хосилнокии зироатхои кишоварзи 10-20 дарсад, дар заминхои миёна шу- сташуда 30-50, дар заминхои аз хад зиёд шусташуда 3 маро- тиба паст мегардад. Шусташавии замин дар натичаи аз меъёр зиёд об додани замин, риоя накардани коидахои коркарди хок ва парвариши зироат, вазидани шамолхои сахт ба миён ме- ояд. Дар айни замон заминхои обшуста 5,9 миллион, бодлес 3,4 миллион гектарро ташкил мекунанд. Обшусташави асосан дар нохияхои кухистон, бодлес хам дар нохияхои кухи ва хам дар заминхои хамвори мушохида карда мешавад. Дигар офа- те, ки заминхо гирифтор шудаанд, ин шурашавии заминхои оби мебошад. Холо дар чумхури хазорхо гектар заминхои оби гирифтори ин офатанд. Буридани дарахту буттахо ба хароб- шавии чангалхо оварда мерасонад. Дар натичаи гайриконуни буридани дарахту буттахо масохати чангал дар дах соли охир 8 дарсад кам шудааст. Барои он ки пеши он офатхои табии ва табиию антропогени (вобаста ба фаъолияти инсон)-ро сари вакт гирем, бояд табиат ва сабаби рухдихии онхоро хамата- рафа омухта, аз рухдихии онхо одамонро огох намоем (замин- ларза, обхези, тармакани, лагжиши пирях ва гайра) ва роххои баркароркунии (чангал) онхоро фахмонем.