ХУКУКХОИ МУАЛЛИФ

Дар натичаи офаридани асар, муаллиф сохиби хукуки истисноии муаллифи мегардад. Дар робита ба хукуки муал- лифи, хукуки истисноии мазкур фарогири хукукхои шахсии гайриамволи ва амволи мебошад. Дар фаркият аз КГ, ки ху- кукхои шахсии гайриамволи ва амволиро бо хукуки истис- нои фаро мегирад (м. 1128 КГ), конуни хукуки муаллиф тах- ти хукуки истиснои танхо хукукхои амволиро дар назар до- рад (м. 16 конуни зикршуда). Вокеан, ба хукукхои шахсии гайриамволи мансуб намудани хислати «истиснои» мувофи- ки максад нест, зеро ин гурухи хукукхо бо шахсияти муал- лиф алокаманд буда, дар ин замина бегонанашаванда буда- ни онхо, татбики хусусияти иловагиро ба мисли «истиснои» нолозим менамояд.

Назарияи хукуки истисноии муаллифи дар даврахои гу- ногуни инкишофи хукуки муаллифи шархи гуногун меёфт ва чунин гуногунандешихо то хол идома доранд. Ба андешаи як гурух мухаккикон, истиснои маънои инхисории (монопо- лияи) дорандаи хукуки муаллифиро ба истифодаи асар до- рад. Мувофик ба андешаи дигар, танхо дорандаи хукуки му- аллифи масъалаи баамалбарории хукукхои муаллиф ва ис- тифодаи асарро хал карда метавонад. Бояд кайд намуд, ки мавкехои овардашуда аз камбуди ори нестанд, зеро хукукхои амволии муаллиф кобили тахвил ба шахсони дигар мебо- шанд.

Шиносои бо меъёрхои КГ, конуни хукуки муаллиф ва бо адабиётхои хукукии мутааллики мавзуь ба хулосае меоранд, ки то хол фахмиши ягонаи сохтори хукуки муаллифи чой на- дорад. Зеро дар конунхо ва адабиётхои хукуки мафхумхои гуногун, ба монанди «хукуки муаллифи», «хукукхои муал- лиф» ва «ваколатхои муаллиф» истифода мегарданд. Дар ро- бита ба чунин холат, аз як тараф хукуки муаллифиро ба ху- куки моликият, ки аз ваколатхои алохида иборат аст, шабо- хат медиханд, аз тарафи дигар бошад, хукуки муаллифии ягонаро шарти хисобида, дар бораи ба муаллиф тааллук до- штани хукукхои субъективии мушаххас сухан меронанд. Во- баста ба ин масъала конунгузор мавкеи худро дар КГ баён намудааст, ки мувофики он хукукхои шахсии гайриамволи ва амволи бо хукуки истисноии муаллиф фаро гирифта ме- шаванд.

Конуни хукуки муаллиф низ истилохи хукуки муаллиф- ро ба маънои мушаххас истифода намекунад. Дар як маврид, хамаи хукукхои муаллиф хамчун хукуки муаллифи баён гар- дида, дар мавриди дигар, хукуки муаллифи ифодагари ин ё он хукуки мушаххас мебошад. Бинобар ин, вобаста ба холат- хои алохида зарурияти муайян намудани мазмуни ин ис- тилох тавассути тафсири конун чой дорад. КГ бошад ма- фхумхои хукукхои шахсии гайриамволи ва амволиро бо ва- колатхои шахсии гайриамволи ва амволи хаммаъно ме- хисобад.

Дар конуни хукуки муаллиф вобаста ба низоми хукук- хои муаллиф низ мушкили чой дорад. Зеро дар конуни зикр- гардида, хукукхои муаллиф ба ду гурух: шахсии гайриам- воли ва амволи тасниф гардида, дар як вакт бо моддахои алохида хукукхои дигари ба ин гуруххо шомил нашуда (ху- куки рухсат ва хукуки пайгири), ки табиаташон номаълум боки мемонад, пешбини гардидаанд. Дар робита ба ин, саво- ли дигаре ба миён меояд, ки оё хукукхои муаллиф бо номгуи дар конуни муаллифи номбаршуда махдуд мегардад. Ба ан- дешаи баъзе мухакикон номгуи мукаррарнамудаи конун пу- шидааст.^[1] Дигарон ин номгуйро намунави мехисобанд. Зеро сараввал на хамаи хукукхо бонизом номбар мешаванд ва баъдан конун ба муаллиф хукуки истисноии истифодаи асар- ро дар хар шакл ва бо хар тарз медихад.^[2] Бо назардошти чу- нин холат, ба андешаи мо, номгуи хукукхои шахсии гайри- амволи ва амволии муаллифи асар бо мукаррароти конунгу- зории амалкунанда махдуд буда, муаллифи асар сохиби ху- кукхои субъективии бо конунхо пешбинишуда буда метаво- над. Чунин хулоса ба принсипи таъмини мувозинати ман- фиатхои муаллиф ва чомеа мувофик аст.

Конуни хукуки муаллиф дар муайян намудани хукуки муаллиф ба асар назарияи пахнгаштаи «ду хукук»^[3]-ро, ки хамзамон бахснок хисобида мешавад, мавриди амал карор додааст. Мувофики назарияи мазкур муаллиф нисбат ба аса- ри офаридааш хукукхои шахсии гайриамволи (дар конунгу- зории бештари давлатхои аврупои хамчун хукуки маънави фахмида мешаванд) ва амволиро дорад. Аммо, ин ду гурухи хукукхо, аз лихози максад ва манфиати таъминкунанда Ба хар хол, конунгузор таснифоти мазкурро эътироф на- муда, хукукхои муаллифро, ки табиати шахсии гайриамволи ва амволиро доранд, мушаххас чудо намудааст. Мувофики мукаррароти конуни муаллифии ЧТ хукукхои шахсии гайри- амволи танхо ба муаллифи асар тааллук дошта, бемухлат хифз карда мешаванд ва ба шахсони дигар тахвил дода наме- шаванд.

Объектхои хукукхои мазкурро неъматхои гайримодди ташкил медиханд, аз чумла муаллифият, номи асар ва гайра. Хукукхои амволи бошанд, баръакс, озодона тахвил ёфта, амалашон бо мухлати конуни махдуд аст. Дар хусусиятхои ишорашудаи хукукхои шахсии гайриамволи ва амволи, мохияти таснифоти баррасишаванда ифода меёбад.

Хукукхои шахсии гайриамволии муаллиф, мувофики м. 15-уми конуни хукуки муаллиф аз инхо иборатанд: хукуки муаллифият, хукуки ном, хукуки интишор, аз чумла бозхонд, хукуки хифзи эътибори муаллиф, хукуки дахлнопазирии асар.^[4]

Хукуки муаллифият яке аз хукукхои шахсии гайри- амволи буда, бинобар офарида шудани асар ба вучуд меояд ва барои дигар хамаи хукукхои муаллиф хислати мухим ва асосиро дорад. Хукуки муаллифият имконияти бо хукук таъ- минбудани муаллиф мебошад, ки барои хамчун муаллифи асар муаррифи гардидан ва талаб намудани эътирофи хо- лати мазкур аз дигарон асос мебошад. Ба хукуки муаллифи- ят аломатхои зерин хос мебошанд: 1) танхо ба муаллифи асар тааллукдошта ва аз шахсияти у чудонопазир аст, бего- нанашаванда буда, рад кардани он гайриимкон аст; 2) таби- ати мутлак дорад, зеро хама ухдадории худдории вайрон намудани ин хукукро ба худ доранд; 3) хукуки мазкур ахамияти муайянкунандаро дорад, зеро дигар хукукхои муаллиф аз он бармеоянд. Хукуки муаллифият бо максади за- рурати инфиродикунии натичахои фаъолияти эчоди ва таъмини эътирофи чамъиятии алокаи ин натичахо бо муал- лифони мушаххас, хамчун хукуки махсус чудо карда шуда- аст.

Бо хукуки муаллифият хукуки муаллиф ба ном алока- манд мебошад. Хукуки мазкур ба муаллиф имконият медихад, ки асарро тахти номи хакикии худ, тахаллус ва ё бе зикри ном истифода намояд, ё ичозати чунин истифодабари- ро дихад. Муаллиф яке аз тарзхои ишора намудани муалли- фияти худро интихоб намуда, хукуки худро ба ном амали менамояд. Аз ин лихоз, метавон хулоса намуд, ки хукук ба номи муаллиф имконияти истифодаи номи асли, тахаллус ё истифода нанамудани онро медихад. Хукуки мазкур ба муа- ллиф, инчунин имконияти талаби зикри номи худро хангоми хар маротиба истифода намудани асар ва талаби бегалат ёд- рас намудани номи муаллифро фарохам меорад.

Дар адабиётхои хукуки ба фаркияти номи муаллиф аз номи шахрванди ишора намуда, кайд менамоянд, ки номи шахрванд хамчун воситаи фардикунонии иштирокчии муо- милоти граждани ба риояи расмиёт алокаманд буда, сохиб шудан ва тагйири он бо тартиби кайди асноди холати шахр- ванди сурат мегирад. Хукук ба номи муаллиф бошад, имко- нияти пинхон намудани номи аслиро тавассути истифодаи тахаллус ё зикр накардани ном медихад. Хангоми бе зикри ном истифода намудани асар, максади хукук ба номи муал- лифи на фардикунонии у, балки пинхон кардани номи муал- лиф мебошад.

Тахаллус ишораи шифохи ва забони аст. Истифодаи асар бо номи аслии пурра ё кисман тагйирдодашуда, татби- ки хукук ба тахаллус хисобида мешавад. Истифодаи хар гуна расмхо, рамзхо ва дигар ишорахои ба ин монанд, амали намудани тахаллус намебошад. Дар таърихи адабиёти точик асархои зери тахаллус эчодгардида зиёданд. Масалан, асархои Рудаки, Чоми, Дониш, Айни ва гайра.

Муаллифе, ки асари худро тахти тахаллус ё бе зикри ном интишор намудааст, хар лахза метавонад, ки номи аслии худро ошкор намояд. Хангоми зери тахаллус ё бе зикри ном нашр гардидани асар, ношире, ки ному унвони у дар асар сабт ёфтааст, хангоми мавчуд набудани далелхои дигар, намояндаи муаллиф хисоб меёбад ва ба амалй намудану хи- фзи хукуки муаллиф хукук дорад.

Ба муаллиф хукуки шахсии гайриамволии интишори асар ва бозхонди он низ тааллук дорад. Мохияти хукуки маз- курро, хамчун имконияти бо хукук таъминбудани муаллиф барои маротибаи аввал ба омма ошкор намудани асари офа- ридашуда, муайян намудан мумкин аст.

Дар доираи хукуки интишор, муаллиф ду масъалаи асо- сиро хал менамояд: 1) омодагии асарро барои ба омма ошкор намудани онро муайян менамояд; 2) вакт, чой ва тар- зи интишори асарро муайян менамояд. Хукуки интишор та- вассути татбик намудани дилхох шаклхое, ки имконияти ба омма дастрас гардидани асарро таъмин менамоянд, ба амал бароварда мешавад.

Хукуки интишор манфиати маънавии махсуси муаллиф- ро ифода намуда, бинобар ин хамчун хукуки мустакили муа- ллиф эътироф гардидааст. Дар хукуки мазкур, манфиати маънавии муаллифро барои шахсан кабул намудани карор оид ба омодагии асари офаридашуда барои ошкорнамой, ифода меёбад. Интишори асар, амали бенихоят масъулият- нок ва мухим махсуб меёбад, зеро дар натичаи он асар даст- раси хонанда, шунаванда ва ё тамошобин мегардад. Ханго- ми тавассути нашр интишор намудани асар, шахсони сеюм хукуки бе розигии муаллиф истифода намудани асарро сохиб мегарданд. Хуллас, хангоми интишори асар такдири он хал карда мешавад.

Бо хукуки интишори асар, хукуки бозхонди он алока- манд мебошад. Конуни хукуки муаллиф ба офарандаи асар имконияти даст кашидан аз икдоми интишори асар, инчунин агар асар конуни интишор гардида бошад, имконияти ха- бардор намудани оммаро дар бораи бозхонди асар медихад. Конуни мазкур барои ба амал баровардани хукуки бозхонди асар, риояи шартхои зеринро пешбини менамояд: 1) ба ис- тифодабаранда зарари дар натичаи бекор кардани карори каблан кабулшуда доир ба нашр чуброн карда шавад; 2) агар асар нашр шуда бошад, дар бораи бозхонди он ошкор

Сабабхои аз чониби муаллиф бекор кардани карори ин- тишори асар ва дар ин замина бозхонди асари интишоршуда гуногун буда метавонанд. Аз чумла, тагйири назари эчодй ё чахонбинии муаллиф, тагйирёбии холати атроф ва гайра. Лекин ин сабабхо ахамияти хукуки надошта, конун муал- лифро барои асосноккунии сабабхои бозхонд ухдадор на- менамояд. Дар натичаи ба амал баровардани хукуки боз- хонд, речаи хукукии асари интишорнашуда нигох дошта мешавад (асаре, ки дастраси омма нашудааст) ё ин, ки баркарор мегардад (агар асар дастраси омма гардида бошад).

Хукуки бозхонд ба асари хизмати татбик намегардад.

Хукуки шахсии гайриамволии навбатие, ки ба муаллиф тааллук дорад, хукуки хифзи эътибори муаллиф мебошад. Хукуки мазкур ба муаллиф имконият медихад, ки асари худ- ро, аз чумла номи онро аз хар гуна тахрифкори ва дигар навъи дахолати беасос ба эътибори кори, шаъну шарафи у зарароваранда хифз намояд. Назарияи муосири хукуки муа- ллифи, махсус пешбини намудани хукуки хифзи эътибори муаллифро рад намуд. Чунин мавкеъ бо он асоснок мегар- дад, ки муаллиф хифзи эътибори муаллифии худро дар дои- раи мукаррароти умумии хифзи хукук ба эътибори кори (м. 174 КГ) таъмин карда метавонад.Масалан, дар к. 4-уми КГ Русия хукуки хифзи эътибори муаллиф хамчун хукуки шах- сии гайриамволии муаллиф махсус номбар карда намеша- вад, ки бо асоси дар боло овардашуда, мантикан дуруст аст.

Ба муаллиф хукуки шахсии гайриамволи ба дахлнопази- рии асар тааллук дорад. Хукуки мазкур ба муаллиф имкони- яти хифз намудани унсурхои барои хукук ахамиятноки асари офаридаашро, аз чумла номи онро аз хар гуна тахрифкори ва дигар навъи дахолат медихад. Тавассути ин хукук, садди рохи бидуни розигии муаллиф ба асар илова намудани расм- хо, пешгуфтор, хулоса, тафсирхо ва тагйироту иловахои ба ин монанд гирифта мешавад. Хукук ба дахлнопазирии асар, кафолати арзи хастии мавкеи хоссаи муаллиф ва эътибори кории муаллиф махсуб меёбад. Хукуки дахлнопазирии асар дар як вакт хадди амалишави дорад. Масалан, иктибосова- рии порчахои асар ба максади илми, иттилооти, харчанд то- мияти асарро вайрон намояд хам, халалдор сохтани дахлно- пазирии асар хисобида намешавад. Хукуки баррасишаванда монеаи танкид ё назарбинии шахси дигар буда наметавонад.

Хукуки дахлнопазирии асар манфиатхои маънавии муа- ллифро дар муносибатхои хукукии мутлак мустакиман хифз намуда, дар муносибатхои нисби, муаллиф амали онро махдуд карда ё боздошта метавонад. Масалан, муаллиф ме- тавонад, ки ба истифодабаранда, дар асоси шартнома кор- карди асари худро ичозат дихад ва ин амал набояд дахлно- пазирии асарро халалдор созад.

Ба хукукхои шахсии гайриамволи, инчунин хукуки наш- ри асар, хукуки рухсат ва пайгирии асарро низ шомиланд.

Ба хукукхои амволии муаллифй мувофики м. 16- уми ко- нуни хукуки муаллиф инхо шомиланд: хукуки тачдид, хуку- ки пахнкуни, хукуки воридот, хукуки намоиши оммави, хуку- ки ичрои оммави, хукуки пахши эфири, хукуки пахши кабе- ли, хукуки тарчума, хукуки коркард.

Хукукхои номбаршуда аз чониби худи муаллиф ё бо ичозати у аз чониби шахсони дигар ба амал бароварда ме- шаванд. Каблан мо андешаи мухакикони алохидаро оид ба намунави будани номгуи хукукхои муаллифи оварда будем. Дар робита ба хукукхои амволии муаллиф, конуни муалли- фии ЧТ ба офарандаи асар имконияти истифодаи онро дар хама шаклу тарз медихад, ки амалхои барои истифодаи асар равонашударо васеъ маънидод менамояд. Аз ин лихоз, дар адабиётхои хукуки ба хукукхои амволии муаллиф, инчунин хукуки муаллиф ба татбики амалии лоиха, иштирок дар татбики лоихаи худ хангоми тахияи хуччатхо ба сохтмон, хукуки пайгири, хукук ба хакки калам барои истифодаи асар мансуб дониста мешаванд.

Хукукхое, ки конуни зикршуда пешбини намудааст, тарзхои бештар пахншудаи истифодаи асарро таъмин ва тан- зим намуда, хамаи имкониятхои муаллифро дар назар надо- рад.

Ба муаллиф хукуки тачдиди асар, ки яке аз хукукхои ам- воли ба шумор меравад, тааллук дорад. Бо амали намудани хукуки тачдид ба асар, такроран шакли объективии кобили дарки шахсони сеюм бахшида мешавад. Дар робита ба ин, пешгирии имконияти аз чониби шахсони сеюм тачдид наму- дани асар, яке аз сабабхои пайдоиши хукуки муаллифи гаштааст.

Конуни зикршуда тачдиди асарро хамчун тахияи як ё якчанд нусхаи асар ё кисме аз он дар хама гуна шакли мод- ди, аз чумла дар шакли сабти овози ва видеои, инчунин саб- ти асарро барои нигохдории доими ё муваккати, инчунин ба хотираи дохили ё берунии МЭХ дохил кардани он муайян менамояд (к. 4 м. 3). Аз меъёри ишорашудаи конун бармео- яд, ки мазмуни хукуки тачдид, бо дар шакли модди такрор намудани асар махдуд аст, яъне ба хомили модди дарч наму- дани он алокаманд аст. Аз ин лихоз, ичрои оммави, намо- иши оммави, ба эфир додан ва тарзхои дигари истифодаи асар, ки бо такроран дар хомили модди дарч намудани асар алокаманд нестанд, бо хукукхои махсуси муаллифи фаро ги- рифта шуда, тачдиди асар махсуб намеёбанд.

Тачдиди асар – омода намудани нусхахои онро дар дил- хох шакли модди дар назар дошта, микдори нусхахои асар ахамият надоранд. Яъне мухим нест, ки дар натичаи тачдиди асар талаботи омма конеъ карда мешавад.

Конуни мазкур ба муаллиф хукуки пахнкунии асарро додааст. Хукуки мазкур тавассути пахн кардани нусхахои асар бо хар тарз, аз чумла фурухтан, ба кироя додан ва мо- нанди инхо амали мегардад. Бояд тазаккур дод, ки тарзхои дар конун номбаршуда, намунави буда, тарзхои дигари пахнкунии асар низ чой доранд. Масалан, бемузд ба моли- кияти шахсони дигар супоридани нусхахои асар, фаъолияти китобхона, ки дар натичаи он асар тавассути бемузд ба ис- тифодаи муваккатии хонанда супоридани нусхахои он, пахн мегардад. Дар конун пешбини гардидани чунин тарзхои пахнкуни, натичаи ба асархои дар хомили модди дарчгар- дида вобаста будани хукуки мазкур мебошад. Зеро танхо хомили моддиро фурухтан ё ба кироя додан имконпазир бу- да, ин амалхо нисбати худи асар татбик нашавандаанд. Хам- замон пахнкуни мавчудияти нусхахои асарро, ки ба муоми- лоти граждани бароварда мешаванд, дар назар дорад. Ба Хукуки пахнкуни, ки бо риояи конун ба амал бароварда шудааст, окибати хукукии муайян ба миён меорад. Алалху- сус, агар нусхахои асари конунан чопшуда, тавассути фуруш ба муомилот бароварда шуда бошанд, пахнкунии минбаъдаи онхо метавонад бе ризоияти муаллиф ё дигар сохиби хукуки муаллиф ва бе пардохти хакки калами муаллиф анчом дода шаванд. Дар ин маврид, ба муаллифон ё дигар сохибони ху- куки муаллифии асархои аудиовизуали, барномахои МЭХ, манбаъхои маълумот, асархои мусикии нотави ва асархое, ки дар фонограммахо сабт ёфтаанд, хукуки ба кироя додани асл ё нусхахои чунин асархо, сарфи назар аз мансубияти ху- куки моликият ба нусхахои асл ва гайриасл, нигох дошта мешавад.

Муаллиф нисбати асари худ, инчунин хукуки амволии воридот дорад. Хукуки мазкур имконияти муаллифро барои бо максади пахнкуни ворид кардани нусхахои асар, аз чумла нусхахоеро, ки бо ичозати сохиби хукуки комил тахия шуда- анд, таъмин менамояд. Ба ин маъни, хукуки воридот бо хуку- ки пахнкуни алокаманд буда, яке аз тарзхои пахнкуниро ме- монад.

Хукуки воридот, бинобар махдудияти худудии амали ху- куки муаллифи махсус пешбини гардида, ба муаллиф имко- ният медихад, ки ба худуди амали хукукхои муаллифии у во- рид намудани нусхахои дар хорича омодашудаи асарро назорат намояд. Зеро хукукхои муаллифони асархои бо конунгузории ЧТ хифзшаванда, на дар хамаи давлатхо эътироф ва хифз карда мешаванд. Бинобар махдудияти худудии амали хукукхои муаллиф, эхтимолияти дар марзи давлатхои хоричи, гайриконуни истифода гардидани асар, аз чумла тачдид шудани он чой дорад. Хамзамон, муаллиф ба- амалбарории хукукхои пахнкунии асари хешро метавонад танхо дар марзи давлати хоричи ичозат дихад. Дар чунин холатхо, конуни муаллифи кафолати химояи хукукхои муал- лифро, хеч набошад дар худуди амали конун таъмин намуда, назорати гайриконуни ворид намудани нусхахои асари муа- ллифро ба зиммаи у мегузорад.

Хукуки воридот ба муаллиф имконият медихад, ки хукуки худро барои пахнкунии асар самарабахш ба амал ба- рорад. Бо истифода аз хукуки баррасишаванда, муаллиф, инчунин воридоти нусхахоеро пешгири карда метавонад, ки максади пахнкунии минбаъдаи онхо дар назар аст. Аломати муайянкунандаи чунин максади эхтимоли, микдори нусха- хои воридшаванда буда метавонад. Аз ин лихоз, бо максади истифодаи шахси ба каламрави давлат ворид намудани як нусхаи китоби дар давлати хоричи гайриконуни чоп шуда ё бо шарти берун аз каламрав амали хукукхои муаллиф барои пахнкуни ичозатдодашуда, хукуки воридотро халалдор на- менамояд.

Хукуки навбатие, ки ба муаллиф таллук дорад, хукуки намоиши оммави ва ичрои оммави мебошанд.

Хукуки намоиши оммави нисбати асархои санъати тас- вири амали мегардад, яъне асархое, ки барои дарки бинои таъин шудаанд. Масалан, расм, мучассама. Конуни зикр- шуда намоиши асарро хамчун намоиши асл ё нусхаи асар бевосита ё тавассути навор, диапозитив, кадри телевизиони дар экран ё ба воситаи ягон воситаи дигари техники, инчу- нин намоиши кадрхои алохидаи асари аудиовизуали бе риояи тартиби онхо муайян менамояд. Дар як вакт, конуни хукуки муаллиф намоиши оммавиро хамчун хар гуна намо- иши асархо бевосита дар шакли асл ё нусхаи онхо ё тавассу- ти тачхизоти техники дар чое, ки метавонанд мустакиман пазируфта шаванд, пешбини менамояд. Мунтаззам ва бо риояи пайдархамии кадрхо намоиш додани асари аудиови- зуали, аз лихози хукуки намоиши оммави намебошад.

Хукуки ичрои оммави нисбати асархои мусики, драма- ви, хореографи, адаби ва баъзе асархои дигар, ки дарки шак- ли онхо аз харакатхои бевосита инсон содиркунанда вобас- таги доранд, таъин шудааст. Ичрои асар метавонад тавассу- ти бози, сурудхони, ракс дар ичрои зинда ё тавассути тачхи- зоти техники амали гарданд. Намоиши асари аудиовизуали аз лихози хукуки ичрои оммавии асар мебошад. Конуни мазкур барои намоиш ва ичрои оммави, мафхуми умуми медихад. Аз ин лихоз, хамчун ичрои оммави хар гуна намо- иши ичрохо, намоишхо, барномахо аз чониби ташкилотхои

Ба намоиш ва ичро унсури оммавият хос аст, ки тавас- сути намоишу ичро дар чои барои боздид озод ё чое, ки дар он шумораи назарраси шахсони аз доираи ахли оила берун хозиранд, таъмин мегардад.

Хукуки пахши эфири ва хукуки пахши кабели, хукукхои амволии навбатии муаллиф мебошанд, ки манфиати уро таъ- мин менамоянд. Хукуки пахши эфири имконияти ба омма дастрас кардани асарро (аз чумла намоиш додан, ичро кар- дан ё ба эфир додан) ба воситаи пахши эфири ва (ё) пахши минбаъдаи эфири таъмин менамояд. Дастрас кардани асар- ин намоиш додан, ичро кардан, ба эфир баровардан ё анчом додани амали дигар мебошад (ба истиснои пахн кардани нусхахои асар ё фонограмма), ки дар натичаи он асархо, ичрохо барои дарку кабули шунавои ва ё бинои, сарфи назар аз дарки вокеии онхо аз чониби омма дастраси умум мегар- данд. (к. 23 м. 3 конун).

Ба эфир додан (пахши эфири) – ин ба омма дастрас кар- дани асар тавассути барномахои радио ва телевизион (гайр аз телевизиони кабели) мебошад (к. 15 м. 3 конун).

Хангоми пахши эфири сигналхо аз дастгоххои замини ба радиф кабул гардида, аз радиф тахвил мегарданд, ки дар натича ба асар сарфи назар аз кабули вокеии оммави имко- нияти дастрасии умуми фарохам меояд. Аз мукаррароти овардашудаи конуни муаллифии ЧТ, хусусиятхои зерини ба хукуки пахши эфири хос муайян мегарданд. Пеш аз хама, ба хукуки мазкур унсури оммави хос аст. Бояд тазаккур дод, ки барои таъмини оммавият, дарки вокеии асар аз чониби омма зарур набуда, мавчудияти имконияти дастрасии умуми ки- фоя аст. Хусусияти дигар ин аст, ки тавассути амали наму- дани хукуки мазкур, асархои интишоршуда ва интишор- нашуда ба эфир дода мешаванд. Пахши мустакими асархо аз чои намоиш ё ичрои онхо, пахши эфири махсуб меёбанд. Хангоми пахши эфири, асар барои дарку кабули шунавои ва (ё) бинои дастрас мегардад. Хамзамон хукуки пахши эфири Тавассути хукуки пахши кабели, асар ба воситаи сим, нахи оптики ё тавассути дастгоххои дигари ба он монанд, ба омма дастрас мегардад. Хукуки пахши кабели мохиятан ва мазмунан ба хукуки пахши эфири наздик буда, бо баъзе ху- сусиятхои танхо ба ин хукук хос фарк менамояд. Пеш аз хама, дар хукуки пахши кабели усули техникии дастраси омма намудани асар фарк мекунад, яъне асар бо ёрии сиг- налхо, тавассути сим, дастгоххои кабул ва пахши маълумот ва дастгоххои дигари ба ин монанд тахвил меёбанд.

Истифодаи чунин усул ба тамошобинон ё шунаванда- гони эхтимоли (аудиторияи масс-меди) таъсир расонида, ба сифати онхо на оммаи васеъ, балки муштариёни ташкилот- хои телевизиону радио ворид мешаванд.

Ба пахши кабели низ унсури оммавият хос буда, он та- вассути барои хама баробар дастрас намудани асар таъмин карда мешавад. Яъне мухим он аст, ки асар ба таври инфи- роди дастраси тамошобин ё шунаванда нагардад.

Ба хукукхои амволии муаллиф, инчунин хукуки тарчума мансуб аст. Хукуки мазкур имконияти аз чониби худи муал- лиф тарчумаи асар ва истифодаи махсули он, инчунин имко- нияти ба шахсони дигар додани ичозати тарчумаи асар ва истифодаи махсули онро таъмин менамояд. Бо истифодаи хукуки мазкур, муаллиф барои тарчумаи асар мутахассисони алохидаро чалб намуда метавонад. Хукуки тарчума танхо ба асархои дар шакли забони ифодагардида дахл дорад. Тарчу- маи асар аз як забон ба забони дигар хам хислати техники ва хам хислати эчоди дошта метавонад. Хангоми хислати эчоди доштани тарчума, асари махсулии мустакил офарида меша- вад. Тавассути хукуки мазкур, тарчумаи асар, ки бо максади истифодаи тичоратии махсули он ё худ азхудкунии асар ан- чом дода мешавад, хифз карда мешавад. Аз ин лихоз, тарчу- маи асарро, ки бо максади истифодаи шахси анчом дода ме- шавад, аз лихози хукуки ё худ вокеан манъ намудан гай- риимкон аст.

Аз он сабаб, ки тарчумаи асар донишхо ва тачрибаи махсусро талаб менамояд, барои анчом додани ин кор, дар бештари мавридхо бо бастани шартномаи тарчумони мута- хассисони варзида чалб карда мешаванд.

Дар фаркият аз мукаррароти м. 5-уми Конвенсияи уму- мичахони дар бораи хукуки муаллиф, ки имконияти додани ичозати мачбури ба тарчумаро пешбини менамояд, конуни муаллифии ЧТ ин гуна холатро пешбини накардааст, ки одилона мебошад.

Хукуки амволии навбатии муаллиф, хукуки коркард ме- бошад. Хукуки мазкур, ба муаллифи асар имконияти тачди- ду коркард, аранжировка ва ё навъи дигари коркард, аз чум- ла коркарди асар ба намуд, шакл ё жанри дигарро таъмин менамояд. Амалхои номбаршударо муаллифи асар ё ме- росгирони у метавонад мустакилона анчом диханд, ё ин ки анчоми онхоро ба шахсони дигар ичозат диханд. Коркард хислати эчоди ё техники дошта метавонад. Дар натичаи кор- карди эчоди, асари нав ба вучуд меояд. Коркарди техники бошад асари коркардшавандаро сифатан тагйир медихаду халос.

Асархое, ки дар натичаи коркарди эчоди офарида меша- ванд, объекти нави хукуки муаллифи буда, аммо истифодаи минбаъдаи онхо танхо бо розигии муаллифи асари асли ба амал бароварда мешавад. Хамчун коидаи умуми, розигии муаллиф барои коркарди асар, дар як вакт барои истифодаи асари нави дар натичаи коркард офаридашуда асос мебо- шад. Хамзамон, муаллиф хукуки тасдики коркардро хамчун шарти пешакии истифодаи он нигох дошта метавонад. Аз мазмуни м. 16-уми конуни зикршуда, хукукхои амволии муа- ллиф ба татбики амалии лоиха, иштирок дар татбики лоихаи худ хангоми тахияи хуччатхо ба сохтмон, ба хакки калам барои истифодаи асар бармеоянд. Хукуки комили муаллиф ба истифодаи лоихахои дизайни, меъмори, шахрсози ва богпарвари татбик намудани чунин лоихахоро низ дар бар мегирад. Мохияти хукуки мазкур дар он ифода меёбад, ки хамагуна татбики амалии асархои номбаршуда танхо бо ро- зигии муаллифи онхо анчом меёбад.

Хукуки иштирок дар татбики лоиха хангоми тахияи хуч- чатхо ба сохтмон, ба муаллиф имконият медихад, ки аз фар- моишгар хукуки ширкатро дар сохтани лоихаи худ хангоми тахияи хуччатхо барои сохтмон ва зимни сохтани бинову иншоот талаб намояд. Хукуки мазкур дар шартномаи байни фармоишгар ва муаллифи лоиха бахри таъмини мустакили- яти хочагии фармоишгар ва мушаххасгардонии назорати муаллифи махдуд шуда метавонад.

Хукуки муаллиф ба хакки калам низ ба хукукхои амво- лии муаллиф шомил аст. Хукуки мазкур дар номгуи хукук- хои амволии муаллиф махсус номбар намешавад, зеро дар доираи муносибатхои хукуки ухдадори амали гардида, таби- ати муштаракро дорад. Асоси ба вучуд омадани хукуки маз- кур, тибки шартнома ба шахси сеюм тахвил додани яке аз хукукхои амволи барои истифодаи асар, он ки озод истифо- да намудани асар бо шарти пардохти хакки калами муаллиф мебошад. Хукуки муаллиф ба хакки калам натанхо хукуки талаби пардохти дахлдорро таъмин менамояд, балки им- конияти мувофика намудани андоза, тартиб, мухлат ва ди- гар шартхои пардохти хакки каламро фарохам меорад. Ха- маи ин холатхо бо шартномахои дахлдори байни муаллиф ва истифодабарандаи хукуки амволи мукаррар ва танзим карда мешаванд.

Дар як маврид тибки конун холатхое, ки хукуки муал- лиф ба хакки калам аз доираи шартномахои муаллифи берун татбик мегардад, пешбини мешаванд. Якум, хукук ба хакки калам махсус ба муаллифи асари хизмати тааллук дорад. Дуюм, берун аз шартноман муаллифи, хукук ба хакки кала- ми муаллифоне амали карда мешавад, ки такдири хукукхои амволии худро ба ташкилотхои идораи дастачамъонаи хукукхои истиснои супоридаанд. Чунин ташкилотхо, хакки калами муаллифро мувофик ба истифодаи вокеии асар пар- дохт менамоянд. Сеюм, хукуки хакки калам, ки тибки му- каррароти м. 39 конуни зикршуда таъмин мегардад. Муво- фики мукаррароти хамин модда бе ризоияти муаллиф ё ди- гар сохибхукук тачдиди асари аудиовизуали танхо ба мак- садхои шахси ичозат дода мешавад.

Хакки калами зикргардида аз тарафи истехсолкунан- дагон ва воридкунандагони тачхизот ва объектхои дигари модди, ки барои чунин тачдид истифода мешаванд, пардохта мешавад. Заминаи мукаррар гардидани хукук ба хакки калам пахншавии тачхизоти муосири сабти аудио ва видео мебошад, ки дар натича асархои аудиовизуалй арзон ва осон тачдид гардида, таъмини назорати дахлдори чараёни маз- курро гайриимкон мегардонад. Аз он сабаб, ки чунин холат дар натичаи фаъолияти истехсолкунандагон, воридкунанда- гони тачхизот ва шаклхои моддй ба миён меояд, ухдадории пардохти хакки калам ба зиммаи онхо вогузор гардидааст. Чорум, хукуки хакки калами муаллифи асари мусики (бо матн ва бе он) барои ичрои оммавии чунин асар хангоми ичрои оммавии асари аудиовизуали, ки бо м. 13-уми конуни зикршуда пешбини шудааст. Чунин хукуки хакки калам ба муаллифони асархои мусикии махсус барои асари аудиови- зуали офаридашуда, тааллук дошта, иловаги ба хакки кала- ми умуми пардохт карда мешавад.

Муаллифи асари санъати тасвири хукуки пайгирии мах- сусро дорад. Дар хар як холати ба таври расми азнав фу- рухта шудани асари санъати тасвири, муаллиф хукуки аз фу- рушанда гирифтани хакки каламро ба андозаи 5 фоизи ки- мати (нархи) фуруши такрори дорад. Ин хукук бегонаша- ванда буда, танхо ба ворисони муаллиф аз тибки конун ба мухлати амали хукуки муаллиф мегузарад. Тавассути хукуки мазкур манфиати муаллифонн асархои мазкур, ки кимата- шон бо мурури замон меафзояд, таъмин карда мешавад.

Хукукхои муаллифие, ки мавриди тахлил карор ги- рифтанд, мувофики конун ба мухлати зерин амал мекунанд. Хукукхои шахсии гайриамволи давоми хаёти муаллиф амал намуда, пас аз марги у бархе аз онхо абади хифз карда ме- шаванд. Мухлати амали хукукхои амволии муаллиф тамоми хаёти муаллиф ва 50 соли пас аз марги уро ташкил медихад. Аз ин коидахои умуми дар бораи мухлати амали хукукхои амволии муаллиф, конуни муаллифии ЧТ якчанд истиснохо- ро пешбини менамояд.

Хукуки амволии муаллиф ба асари дар хаммуаллифи офаридашуда давоми тамоми хаёти муаллифон ва 50 сол пас аз фавти муаллифи охирин амал мекунад. Хукуки амволии муаллифи ба асари беимзо ё бо номи мустаор нашргардида дар давоми 50 соли пас аз нашри конунии он амал мекунад. Агар дар давоми мухлати мукарраршуда, муаллифи чунин асар шахсияти худро ошкор намояд ва ё шахсияти у шубха- овар набошад, хукукхои муаллиф тибки коидахои умуми амал менамоянд. Хукуки амволии муаллиф ба асаре, ки бори аввал дар давоми 30 соли пас аз фавти муаллиф ба табъ расидааст, дар давоми 50 соли пас аз нашри конунии он амал мекунад. Хисоби мухлатхои мазкур аз 1-уми январи соли ояндаи ба вукуъ омадани факти хукукие, ки ба огози мухлат асос мегардад, шуруъ мешавад.

Хукукхои амволии муаллиф пас аз вафоти у ба мерос мегузаранд. Дар адабиётхои хукуки оид ба мерос гузаштани баъзе аз хукукхои шахсии гайриамволи, алалхусус, хукук ба интишор ва хукук ба дахлнопазирии асар низ харф меза- нанд.¹ Дар конунгузории баъзе кишвархо, коидахои ба мерос гузаштани хукуки интишор махсус танзим карда шудааст. Масалан, КГ Русия мукаррар менамояд, ки пас аз вафоти муаллиф, асари уро шахси сохиби хукуки истиснои ба асар буда, интишор карда метавонад, агар чунин интишоркуни ба иродаи муаллиф мухолиф набошад (к. 3 м. 1268). Оид ба масъалаи ба мерос гузаштани хукуки интишор мавкеи мо радкунанда мебошад.

Дар натичаи фаро расидани мухлати амали хукукхои амволии муаллиф, асар ба дастоварди чамъияти табдил ме- ёбад. Ин маънои онро дорад, ки чунин асархо аз тарафи хар шахс озодона ва бе пардохти хакки калами муаллиф истифо- да карда мешаванд. Истифодаи асархое, ки ба дастоварди чамъияти табдил ёфтаанд, набояд хукукхои шахсии гайриам- волии муаллифро вайрон намоянд. Нисбати асархои ба да- стоварди чамъияти мубаддал гардида, ба Хукумати ЧТ хукук дода мешавад, ки барои дар каламрави ЧТ истифода намудани чунин асархо музд мукаррар намуда, пардохти он- ро ба хазинахои касбии муаллифон ва ташкилотхои идораи дастачамъонаи хукукхои истиснои равона намоянд. Андозаи чунин музд аз 1 фоизи даромади истифодаи чунин асархо ба даст омада, зиёд буда наметавонад.

‘Сергеев А.П. Асари ишорашуда. С.214; Гражданское право // под ред.

Мозолина В.П. С. 51 ва дигарон.

Тавре, ки дар доираи саволхои кабли кайд намуда бу- дем, барои ба вучуд омадан ва амали хукуки муаллиф, ба- кайдгири, ба таври махсус ба расмият даровардани асар ё риояи ин ё он расмият мукаррар нашудааст. Зеро хукуки му- аллиф ба асар аз лахзаи эчоди он ба миён меояд. Вале, кону- ни хукуки муаллиф ба сохиби хукуки комили муаллиф, ба- рои огох сохтан аз хукукхои худ имконияти истифодаи ало- матхои хифзи хукуки муаллифро медихад, ки он аз се унсур иборат буда, дар хар як нусхаи асар сабт мешавад: харфи лотинии «С» дар дохили дойра; ном (унвон)-и сохиби хукуки комили муаллиф; соли аввали нашри асар. Бояд тазаккур дод, ки конуни мазкур хамаи асархоро новобаста аз истифо- даи аломатхои хифзи хукук дар як сатх хифз менамояд. Ис- тифодаи аломатхои мазкур, аз он шаходат медихад, ки сохиби хукуки муаллиф мавриди химояи фаъол карор до- штани махсули эчодии худро зохиран тасдик менамояд.

Дар як вакт, мувофики конуни зикршуда сохиби хукуки муаллиф ва ё шахсоне, ки дорои ягон навъ салохияти комил ба асар мебошанд, метавонанд барои дарёфти шаходатно- маи муаллиф ба асари нашршуда, дар бораи омил ва санаи нашри асар ё шартномахое, ки ба хукуки муаллиф марбу- танд, бо тартибе, ки аз тарафи макоми ваколатдори Хукума- ти ЧТ дар сохаи хифзи хукуки муаллиф ва хукукои вобаста ба он муайян карда мешаванд, дар давоми тамоми мухлати хифзи хукуки муаллиф азкайд гузаранд. Дар робита ба ин, сохиби объекти модди, ки асар дар он ифода ёфтааст, ба со- хиби хукуки муаллифи дар ба кайдгирии асар монеъ шуда наметавонад.

^[1]Гаврилов Э.П. Комментария к закону об авторском праве и смежных правах.- М., 1996.- С. 88.

^[2] Гражданское право: учебник. Т. 3. // под ред. А. П. Сергеева, Ю.К. Тол- стого. – М. ПБОЮЛ Л.В. Рожлников.- 2000.- С. 147.

^[3] Назарияи мазкурро дар адабиётхои хукуки махсули Колер ва Пикар ме- донанд. Ниг.: Флейщиц Е.А. Асари ишорашуда. С. 156-157.

^[4]Оид ба хукукхои шахсии гайриамволии муаллифи асар муфассалтар ни- гаред: Расулов Б.Р. Личные неимушественные права автора произведения. – Душанбе, Оила- Рпп1. 2010. – 224 с.