МАКТАБХОИ АСОСИИ МЕНЕЧМЕНТ

МАКТАБХОИ АСОСИИ МЕНЕЧМЕНТ

Дар нимаи аввали асри XX панч мактаби идоракуние, ки аз руи акида аз хам фарк менамуданд, бо суръати тез инкишоф ёфтанд. Ба таври хронологи онхо метавонанд бо тартиботи зерин гурухбанди гарданд: мактаби илми идоракунй, маъмури идоракунй, муносибатхои инсонй, илмхои рафтори идоракунй ва идоракунии илми (ё усули мищдори).

Мактаби илми идоракунй

Мактаби идоракунии илмии менецмент ва паидоиши онро муаррифон ба солхои 1885-1920-ум мансуб медонанд. Асогузори нйзомй менечменти йлми олим ва мухандиси машхури амрикои

Ф.У.Теилор ба шумор меравад. У бори аввал дар назди худ ва хамфикронаш вазифаи такмил додани усулхои мавчудаи идоракуниро ба миён гузошт ва онро бо усули илми дар амалияи хочагидори бомуваффакият ичро намуд.

Хадафи асосии системаи илмии идоракунии Ф.Теилор аз таъмини фоидаи хадди имкон дар корхона ва          шаклхои пешкадами ташкили

Ба хотири цадршиносии натицаи хизматхои бар- цастаи ин олим дар болои цабраш навиштацоти таърихии “Падари менечменти илми ”-ро гузоштаанд. Ф. У. Теилор, хамчун нишона аз тацрибахои навоваронааш дар илми идо- ракунии истехсолот, китоберо бо унвони “Принсипхо ва усулхои илмии идоракуни ” (соли 1911) чун мероси пурар- зише боци гузоштааст, ки ахамияти илмию амалии худро то имруз гум накардааст. Ф. Теилор ва шогирдону паи- равонаш аз хар гуна имконияту усулхои ташкили илмии мехнат мушохидахои хронометри, бакаидгирию ченку- ва хулосабарории мантищиро бо мацсади минбаъд баланд бардоштани сатхи хосилнокии мехнат, такмил додани цараёни мехнати дасти ва афзун наму- дани фоидаи корхона, мохирона истифода мебурданд.

музди мехнат барои хавасманд гардонидани дарачаи баланди мехнат иборат мебошад.

Паирав ва шогирди намоёни мактаби илмии Теилор мухандиси амрикои Хенри Лоуренс Ганнт (солхои 1861-1919) буд, ки  на ба омузиши амалиёти алохида, балки ба масоили менецменти истехсоли раво- на кардааст.

Махсади асосии Ганнт такмили механизми тараккиёти иктисодиёти корхона бо рохи азнавсозии системаи ташаккули вазифахо ва таксими мукофот ва кадркунии мехнат мебошад. У системаи музди корро асоснок намуд, ки он аз шакли вактбайъ ва корбайъ таркиб ёфтааст.

Ганнт накши мухими омили инсониро дар саноат ни- шон дод ва ба акидаи у мехнати пурмахсул на танхо сар- чашмаи хастии инсон, балки боиси каноатмандии хар як корманд мебошад.

Ба назарияи идоракунии илми зану шавхар Фрэнк ва Лилиан Чилбретхо сахми арзанда гузоштаанд. Тадкикоти онхо зимни чустучуи роххои бехтарини ичрои кор бо рохи истифода аз амалхои оди сурат гирифтааст.

Бояд зикр намуд, ки корхои тадкикотии намояндагони назарияи идо- ракунии илми асосан, бо фаъолияти мехнатии онхо дар истехсолот роби- таи кави доранд.

Френк Чилбрет фаъолияти мех- натии худро аз касби коргари сангчин огоз карда, то ба дарачаи мушовири илмии якчанд ширкатхои номдор ра- сидааст. Дар чараёни тадкикоти худ у хамаи амалиёти мехнатии корга- рони гуногуни сангчинро дакиккорона омухта, бори аввал онхоро ба навор сабт намудааст. Вай пас аз мушо- хидахои илмии худ ба хулосае омад,

ки харакату мондашавии коргар аз худаш ва дигар хамкоронаш вобастаги дорад. Агар коргар дар фаъолияти мехнатиаш ба амалиёти бехуда рох надихад, дар натича мондашавии вай аз байн меравад ва самаранокии ко- раш, бемайлон, баланд мегардад.

Чилбретхо ба хулосае омаданд, ки дар самаранокии мехнати коргар, ташкили илмии мехнат ахамияти калон дорад. Баъди вафоти Фрэнк хамсари у – Лилиан тадкикотро андаке бо тарзи нав давом дода, ба омили инсони дар истехсолот диккати махсус додааст. Бояд хотиррасон намуд, ки Лилиан Чилбрет аввалин занест, ки дар ИМА барои мушарраф гардидан ба унвони доктори фалсафа кори илмиро дар мавзуи психологи навиштааст.

Пайрави дигари мактаби илмии идоракунии Тейлор олими намоёни амрикои Харрингтон Эмерсон (солхои 1853-1931) мебошад.

Харрингтон Эмерсон аз руи ихтисосаш лингвист буд ва дар синни би- сту сесолагиаш рохбарии илмии шуъбаи лингвистикаи Донишгохи штати

Небраскаро ба ухда дошт. Вале дере нагузашта, Эмерсон аз кори илмии худ даст кашида, ба амалиёти бон- кию тичорати машгул мешаеад еа баъдтар хисобкунихои мухандисию ик^исодиро барои рохи охан ицро намуд. Тахкурсии илми еа цобилияти п^с^хлилгарии Эмерсон имконият доданд, ки тацрибаи боии чамъкардаашро эцодкорона истифода бурда, ба натицахои калони илми ноил гардад. Соли 1912 асари машхури у бо номи «Дуеоздах принсипи хосилноки» нашр гардид. Дар ин асар дуеозда^х; принсипи зерини идоракуниро пешниход намуд, ки онхо аз нигохи менецмент ба баланд бэардоштани махсулнокии мехнат замина гузоштанд еа то хол ахамияти худро аз даст надодаанд:

1. гузориши мачсадхо хамчун сарогози идоракуни;
2. фикру андешаи солим, эътироф намудани хатоеу нуксонхои алохида еа чустучуи сабабхои он;
3. машеарати мутахассисон еа такмили раеанди идоракуни дар асоси таесияхо;
4. интизом еа тацсими аники мехнати коргарон, назорат е а цадркунии фаерии фаъолияти пурсамари онхо;
5. муносибати одилона ба кормандон;
6. хисобгирии аник, пурра еа доими;
7. батанзимдарории фаъолияти хочаги;
8. меъёру накшахое, ки ба чустучу еа истифодаи манобеъ мусоидат ме- кунанд;
9. шароити мехнат;
10. меъёргири таеассути ичрои стандартхо;
11. дастура^м^с^^^хои хатти;
12. мехнат.

Хенри Форд (солхои 1863-1947) – асосгузори саноати автомобилсозии Амрико буд ва хамзамон яке аз намояндагони назарияи идоракунии илмИ, муаллифи маъруфи «Фалсафаи тачриба» мебошад.

Хенри Форд хазарсяеро дар илми менечмент тархрези намуд, ки бо раеияи «фордизм» дар солхои баъдина машхур гашт еа мохияту мазмуни он дар китобхои у – «Хаёти ман, дастоеардхои ман», «Имруз еа фардо» гирд оеарда шудаанд. Ма^зм^уни асосии назарияи Форд мухтасаран сн таер аст:

• музди бдианал меинат 6ор°н рои ха кяргар, вале назорати чатъи ба фаъолияти 48 дар як хафта;

• таъмини холати бехтари мошинхо, эхтиром нисбати худ ва дигарон.

Форд фикре баён кард, ки саноат бояд генералхои баландихтисоси ху- дро дошта бошад. У низ мисли Тейлор тарафдори фаъол гардондани чараёни ташкили истехсолот ва истифодаи амалии принсипхои идоракунии илми буд.

Максади асосии фаъолияти сохибкориашро Форд танхо дар хизмати халол ба манфиати чомеа мешуморид. Соли 1914 у дар заводи хеш барои кор- мандон музди мехнати баландтаринро чори намуд. Ба назари у, агар корга- рон маоши баланд нагиранд, онхо истеъмолгари фаъол буда наметавонанд ва дар Амрико хеч гох синфи миёна пайдо намешавад ва рушди иктисодии мам- лакат, дар навбати худ, аз халли масоили мухими ичтимои вобастаги дорад.

Мактаби маъмурии идоракуни

Пайдоиши назарияи маъмурии идоракуни, асосан, бо номи олими фаронсави Анри Файол алокаманд аст.

Файол дар тули 30 сол (1888-1918) рохбарии ширкати бузурги истихрочи фаронсави – «Комамбол»-ро ба ухда дошт. Собикаи кории у дар ин корхона хеле тулонист. Хангоми ба вазифаи директори генералии ширкат таъиин шуданаш, ин корхона, вокеан, дар холати муфлисшави карор дошт. Вакти истеъфои Фай- ол бошад. ин ширкат аллакай яке аз консернхои калон- тарин ва пуркувваттарини Фаронса ба хисоб мерафт.

Тачрибаи кории бисёрсолаи хешро хулоса наму- да, А.Файол «назарияи маъмури»-ро тархрезй намуд.

Маколаи аввалинаш бахшида ба гояхои ин таълимот дар сохаи идоракуни соли 1900 навиилта шудааст. Соли 1916 асари вай бо номи «Идоракунии умуми ва саноати» аз чоп баромад. Дар ин асар принсинхои мухими идоракуни ва масоили техники, тичорати, молияви, бимави ва г. дар саноат асоснок шу- даанд. Масалан, вай функсияи тичоратиро тадхил карда, исбот кардааст, ки тараккиёти иктисодиёти корхона аз фаъолияти тичорати сахт воба- стааст. Агар рохбар ба ин ахамият надихад, корхона муфлис хохад шуд.

Ба акидаи А.Файол дар байни мохият ва максади назарияи вай ва кон- сепсияи Тейлор ягон зиддияте вучуд надорад. Танхо фаркият дар он аст, ки Тейлор ба халли масоили амалии идоракунии корхона ва Файол бошад, нис- бати идоракунии сатхи болоии он, изхори акида кардаанд.

Кариб дар як замон (бо Тейлор ва Файол) сотсиологи немис Макс Ве- бер (1864-1920) фаъолият мебурд ва бо тадкикотхояш вобаста ба бюрокра- тия маълум гардид.

Макс Вебер назарияи идоракунии худро барои ташкилотхои нисбатан калон пешкаш намуд. Агар Тейлор хохиши донистани «чи бояд кард?», то ки коргарон бамисли мошин кор кунанд,()ошта бошад, оас Вебер мехоит доиид, оо «чи Лояд оирд», то худо тиа- оолот би моииидо моаои фиъолоии оор оуиид. Чавобро би ои иивол Вебер дир тихояо тиртобу коодихоо мих- иуио рифтор ви ХУКУКУ ухдидорохоо                                                                                 медод.

Омолхоо                    фиъол гардоиодиии тироолот из руо

фоору иидешио Вебер чуиоииид:

• таксимоти меунат дар асоси махсусгардонии функсионалие, ки аз руи он хокимияту масъулият ба- рои хар як корманд аник, муайян шудаанд;
• низоми мушаххаси таксими ваколати хокимият ва рохбири;
• низоми меъёр ва ки оудузу уxдидврнxои я^трдм^^нрл муайян

мекунад;

• низоми тартибу рафт
• кабул ба кор дар 0^00^ эх^тиёчоти ташкилот ва гайра.

Даи катори А. Фихол сахми назаррасро дар инкишофи назарияи идора- кунии маъмурй олимони дигор – Л. Урвцо ви Д.Мриа гузоштаанд. Бояд кайд намуд, ки намояндагони шин охтаи ин назарая (А.Фаиол, Л.Урвик, Д.Муни) бештар тачрибаи амалй дар зинаи олии идоракуниро низ доштанд. Чуноне ки ишора намудем, Файол сарвари ширкати хеле бузург буд. Л.Урвик дар Ан- глия вазифаи мушовири масоили идоракунй ва Д. Муни бошад, дар ширкати машхури «Цеиерил Мнторе» вазифаи масъули идоравиро бар ухда доштанд.

Аз аввалин тадкикотхои гузаронидаи намояндагони барчастаи мактаби классикии менечмент бармеояд, ки хадафи асосии онхо бунёдй принсипхои ягонаю универсалии идоракунй буд. Агар корхона дар асоси принсипхо амал намояд, бешубха, ба комёбй мерасад.

А. Ф(^^юл ташоовнтрн шанво мухому михиуио фаъолият ви дир ихио зи^^юи иоитемаи муитакило миъмури хииоЛиди, бо иизардошто гояхни из чихито олми ииоиион иимудио ТеXвнр, Лоз чихордих проаиопи одориоуиоро пешиоход иимудииит, оо оихояид:

1. Тириимнти мех^^^т,, яъие махиуигирдоиии хим мехиитх оормаидоио иднраоуаииди ви хим мехиитх норгарни бо марииди иитифодии иимириин- оо иеруо оори.
2. Х.ста.моят, ваннвит ви мииъулоят бо хим внЛиитигио зоч ви

мииъулоят аитичио хо^омоят ви додиио виоолито ровбирX би догирои иит.

3. Иатизнм. Бироо тиъмоин оитозоми мехиит дир оорхоаи мивчуд бу- диио рохбиро хуб ширт иит. Аз химио воиитихои уитувори оитозом михз иимуиио обрит будиио фиънлияти худо рохбир мухом иит.
4. ЯннаровЛирX. Дир однриоуиоо тишоолнт яннарнвЛирX афзалоят дорид, зеро ои ягниигоо иуотио иазар ви иупнрошнтро дир имил тиъмиа меоу^^д).
5. Ягонагии рохбари. Шаклхои фаъолият, ки максади умуми доранд, бояд дар асоси коидахо. тартибот ва накшаи ягона татбик гарданд.
6. Волоияти манфиатхои ташкилот нисбат ба манфиатхои шахси. Манфиатхои коргари алохида ва ё гурухи одамон на бояд аз манфиатхои ташкилот боло бошад ва манфиатхои давлат низ бояд аз манфиатхои шахси ва ё гурухи кормандон болотар истад.
7. Хавасмандгардони. Усулхои хавасмандгардонии мехнат бояд одилона бошанд ва эхтиёчоти коргаронро конеъ гардонанд.
8. Мутамарказонидан. Ба мисли таксимоти мехнат, таносуби марказони ва гайри марказони ахамияти калон дорад.
9. Халкаи зинахои рохбари. Ин принсип мавкеи рохбариро муайян мекунад.
10. Тартибот. яъне барои хар як кас чои муносиби кор зарур аст.
11. Адолат ва хакикатнигори. Ба кору фаъолияти хар як зердаст бояд аз чониби рохбарият одилона бахо дода шавад ва дар муносибат бо хамдигар иззату эхтиром чой дошта бошад.
12. Устувории чои кори кормандон. Ба акидаи Фаиол бисёр аз кор озод намудан ва ё бо хохиши худ аз кор рафтани коргарон ин аломати идораку- нии гайрисамаранок аст.
13. Ташаббус. Рохбар бояд хамеша дар чустучуи навоварихо бошад ва хамзамон ташаббусхои эччдкорию навоварии тобеъонро хаматарафа дастгири намояд.
14. Рухияи хамкори ё рухияи муштарак, яъне кувва дар ягонаги ва мут- тахидист.

Мактаби муносибатхои инсони

Дар солхои 30-50- уми асри XX дар мамолики Гарб гояхои мактаби нав «Муносибатхои инсони» ва «Илмхои рафтории идоракуни» васеъ пахн шуд. Са- баби пайдоиши ин таълимот дар он аст, ки назарияхои классикии идоракуни омили инсониро хамчун унсури асосии самаранокии ташкилот танхо то як андозаи муайян ба инобат мегирифтанд.

Хусусияти фарккунандаи назарияи «Муносибатхои инсони» ин зохир на- мудани диккати махсус ва бештар ба омили инсони аст. Вокеан, дар хар кор- хона чараёни идоракуни махз аз танзими фаъолияти одамон огоз мегардад, ки ин дар хакикат, яке аз масъалахои марказии менечмент мебошад.

Равоншиноси немис Гуго Мюнстерберг (1863-1916) маъруфтарин асосгузо- ри назарияи «Муносибатхои инсони» дар илми менечмент шинохта шудааст. У соли 1892 ба ИМА хичрат намуда, рар Донигигохи Харвард кор карда аст.

Гуго Мюнстерберг аввалин шуда дар чахон мактаби чадиди равонши- носони саноатиро ба вучуд овардааст. Мюнстерберг дар асараш бо номи «Равоншиноси ва самаранокии саноати» принсипхои наверо асоснок ва пешниход намуд, ки максади онхо дарки се масъала мебошад.

Якум, чи тавр одамонеро пайдо намуд, ки бо хис- лату сифаташон барои ичрои корхои мавчуда хубтар мувофикат кунанд?

Дуюм, дар кадом холатхои рухи аз мехнати хар як одам натичаи баланд ва каноатмандкунандаро ба даст овардан кулай аст.

Сеюм, макоми рохбарикунандаи корхона ба корман- дон чи тавр таъсир расонад, ки дар асоси он натичахои бехтарин ва судманд ба даст оварда шаванд.

ГарчанОе Мюнстерберг дар солхои аввали карни XX аз олам чашм пушида бошад хам, гояхои аз нигохи илми

навоваронаи вай ба инкишофи тадкикотхои минбаъдаи сохаи менечмент таъсири назаррас расониданд.

Намояндаи дигари назарияи «Муносибатхои инсони» пажухишгари амрикои Мэри Паркер Фоллетт (1868-1933) мебошад, ки тадкикхояшро ба омузиши муносибатхои ичтимои-рухии гуруххои хурди мехнати бахшидааст.

Фоллеттро асари илмиаш бо номи «Давлати нав» (1920) дар чахони андешахои бизнес ва идоракунии давлати машхур гардонидааст. Вай назарияи пурарзиши муносибатхои инсониро тархрези намуд. Фикру акидаи дар ин асар баёнкардаи у хакикатан нав буданд.

Сахми дигари Фоллетт дар он аст, ки хар се наза- рияхои иеш аз у мавчудбудаи менечментро бо хам пай- вастааст. Махз у мохияти менечментро чун усули таъ- сири судманди рохбар ба фаъолияти тобеъон шарх до- дааст. Бо акидаи Фоллетт, барои идоракунии самара- нок менечер бояд аз муносибати аз хад зиёди расми бо тобеъон даст кашад. Яъне вай бояд на ба хайси рохбари

катори, балки чун сарвари хакики ё пешво- лидер баромад кунад, зеро на хар як сардор пешво шуда метавонад.

Ба ташкили назария ва тачрибаи муносибатхои инсони сахми равонши- носи намоён ва яке аз асосгузорони назарияи навклассикии менечмент Эл- тон Мейо (1880-1949) хеле бузург аст.

Элтон Мейо як катор озмоишхои максаднок гузаронидааст, ки бо номи «Озмоишхои Хоторни» маълуманд. Тачрибахои дар Хоторн, шахре дар назди- кии Чикагои ИМА, аз соли 1927 то соли 1939 дар ширкати «Вестерн Элек- трик» гузаронидаи у хамто надоранд. Микдори зиёди кормандони илми ба тахлилу баррасии маълумоти дар ин тачрибахои амали чамъшуда чалб кар-

 

да шуданд ва натичахои тадцицот дертар аз чониби у чоп шуда, дастраси хонандагони зиёд гардид.

Мейо таъсири омилхои гуногун, шароит ва ташки- ли кор ва музди меунат, муносибатхои байни шахсй ва услуби рохбариро дар корхонахои саноатй хамачониба ва хеле сахех омухта, оид ба накши махсуси омили инсонй дар баланд бардоштани хосилнокии мехнат хулосахои судманд баровард. Маводи гирдовардаи амалию илмй ба у имкон дод, ки фалсафаи ичтимоии менечментро дар низоми «Муносибатхои инсонй» бо назари нави илмй асоснок намояд.

Ба ацидаи Мейо, бояд ба интихоби рохбарон, сайцал додани махорати касбии онхо диццати бештар дода шавад.

«Озмоишхои Хоторнй» ба огози тадцицоти муносибати одамон дар ташкилот ва ба назар гирифтани зухуроти рухй дар гуруххо заминаи усту- вор гузошт.

Оливер Шелдон (1894-1951) ба сифати яке аз ухда- дорихои ичтимой ба коргарон ацидаи эхтиромона му- носибат карданро шарти мухими фаъолияти инсон до- нистааст. Вай исбот намуд, ки дар катори самаранок истехсол намудани махсулоту ташкили хуб ва мут- тасили хизматрасонй, сохибкор бояд дар назди истеъ- молгарон чавобгарии ичтимоию ахлоцй дошта бошад. Аз руи нишондоди Шелдон цорй намудани техникаю технологияи нав на танхо бо мацсади баланд бардош- тани хосилнокии мехнат, балки барои бехтар намуда- ни бехбудии аъзои чамъият хам равона карда мешавад.

Честер Барнард (1886-1961) назарияеро ба миён гузошт, ки тибки он хадафи ташкили бизнес бояд ба ниёзи иштирокчиёни бевоситаи он мутобикат кунад.

Тадцицотхои Честер Барнард ба риояи ду шарти мухим пайваст м.ебошанд. Модоме ки одамон барои ба даст овардани ягон мацсади стратегй муттахид мегар- данд, фаъолияти онхо хатман зимни корхои инфиродй боз бехтар мегардад. Гайр аз ин, у зарурати ташкили гуруххои гайрирасмиро дар корхона эътироф намуда, цайд кардааст, ки менечерхо хангоми цабули царорхои идоракунй ба онхо бояд эътибори махсус дищанд. Аса- ре, ки у соли 1938 бо номи «Функсияхои рохбар» нашр
намуд, ба инкишофи минбаъдаи самтхои мухталифи идоракуни таъсири амик гузошт.

Барнард тамоми хаёти худро ба фаъолияти маъмури бахшидааст. Аз чумла, вай солхои 1927-1948 дар вазифаи президенти ширкати «Ню-Черси Белл Телефон» кор кардааст. У хамчун олим тахти таъсири акидахои Па- ретто, Мейо ва олимони дигари Донишгохи Харвард фаъолият дошт.

Эътибору таваччухи махсус додан ба омили инсони як зухуроти табадду- лоти инкилоби дар илми менечмент мебошад. Мафхуми «омили инсонй» алхол дар фалсафа, сотсиология, равоншиноси, педагогика, тиб ва идоракуни, ал- батта, бо назардошти хусусиятхои хоси ин илмхо истифода мешавад. Махз омили инсони холо хам ракобатпазири ва самаранокии ташкилотро муай- ян мекунад.

Менечери бузурги чопони Акио Морита дар ин бобат навиштааст, ки мехмонони зиёде барои ташрифи расми ва ба хотири омузиши тачрибаи пешкадам аз ширкати мо дидан мекунанд. Онхо дар хайрат мешаванд, ки чи тавр мо ба сифати баланди махсулот муяссар мегардем. Аслан, мо хам танхо он технология ва он тачхизотеро истифода мебарем, ки онхоро дар Аврупо ва ИМА мавриди татбики амали карор додаанд. Онхо дарк намеку- нанд, ки сифати махсулотро тачхизот не, балки мехнати самарабахши худи одамон ба вучуд меоварад.

Мактаби илмхои рафтори

Аз охири солхои 50-уми асри XX сар карда, назарияи «Муносибатхои инсони» ба назарияи «илмхои рафтори» (бихевиористи), табдил ёфт. Максади он на факат омузиши муносибатхои байнишахси дар ташкилот буд, балки баланд бардоштани самаранокии мехнати кормандони алохида ва умуман бехтар намудани фаъолияти хочагидори дар асоси гояю илмхои рафтору кирдори инсон мебошад.

Намояндагони машхури ин мактаб Ренсис Лайкерт, Дуглас Макгрегор ва Абрахам Маслоу мебошанд. Дар тадкикоти доманадори хеш онхо тарафхои гуногуни системаи хавасмандкуни, хусусияти хокимият ва нуфуз, сохто- ри ташкили, иртибот дар ташкилот, сарвари ва гайраро мавриди омузиши чидди карор додаанд. Тадкикоти онхо дар солхои 60-ум ба пайдоиши навъи махсуси идоракуни – менечменти кормандон сабаб гашт.

Ренсис Лайкерт ба коркарди мактаби муносибат машгул гардида, масъалахои акидаи чомеа ва психологияи саноатиро дида баромадааст. Ваи ахроми муносибатхоеро асоснок намуд, ки аз хафт кисм иборат буда, онро «усули чамъкунии киматхо» номгузори намуд, ки баъдтар бо номи «макта- би Лайкерт» машхур гардид.

Дар чараёни таОкикоти ташкилоти бо махсулнокии баланд ва пасти мехнат Р.Лайкерт назарияи услубхои рохбариро пешниход намуд. Вай дар натича асоснок кард, ки фаркияти самаранокии фаъолияти ташкилот бо он му- айян карда мешавад, ки бо кадом мавкеъ рохбарият барои ташкили кор бо кормандон муносибат мекунад. Вай ду услуби рохбариро аз хам чудо намуд: рохбарии равонакар- дашуда ба ичрои вазифа ва рохбарии равонакардашуда ба муносибати мутакобила бо тобеъон. Тадкикоти он нишон дод, ки аз хама рохбари самаранок он аст, ки диккати асо- сиро, пеш аз хама, ба мушкилоти чанбаи инсони ва баланд

бардоштани муносибат бо рохи кумак ба якдигар чудо мекунад. Р. Лайкерт, инчунин, пурсишнома барои муайянкунии услуби рохбариро тахия намуд.

Дуглас Мак-Грегор (1906-1964). Дар ибтидои солхои 50-ум Мак-Грегор аввалин шуда акидахои худро оид ба идоракуни тавсия намуд, ки он соли 1960 дар осори асо- сии у бо номи «Тарафхои инсонии муассиса» дарч гарди- даанд. Д. Мак-Грегор тасдик намудааст, ки ду намуди менечменти хаиат вучуд дорад, ки аз «назарияи X» ва «назарияи У» асос ёфтаанд.

Назарияи X асос ёфтааст: одам табиатан корро дуст намедорад ва аз руи имкон аз он мегурезад. Бино- бар ин, менечмент мачбур аст, ки чорахои катъи (назо- рати умуми ва низоми чаримаситони) ва одии (боварку-

нонидан ва мукофотонидан) шакли мачбуркуниро пеш гирад.

Назарияи У асос ёфтааст, ки барои инсон харч кардани кувваи маънави ва чисмони барои кор ин чизи вокеист, монанди истирохат ё бози кардан. Ин маънои онро дорад, ки одам метавонад ба мехнат хавасманд гардад, агар ба у имконияти пурра худро кушодан, масъулиятро ба душ гирифтан ва эхсоси лозим будани худро барои корхона дарак дихи.
Хадафи асосии назарияи илмхои рафтори ин баланд бардоштани самара- нокии фаъолияти ташкилот дар асоси афзун намудани самаранокии мехнат ва рафтори дурусту максадноки кормандон мебошад.
Абрахам Маслоу (1908-1970) рухшиноси машхури амрикои ва асосгузори рухшиносии гуманисти ба хисоб меравад. Яке аз осорхои илмии вай “Ахроми Маслоу” ме- бошад, ки диаграммаи зина ба зинагии талаботи инсони- ро тасвир мекунад. Аз хама назарияи машхури Маслоу ин назарияи мотиватсиони мебошад, ки дар асоси моде- ли иерархияи талабот сохта шудааст. Маслоу яке аз аввалинхоест, ки тарафхои мусбии рафтори инсониро омухтааст. Тадкикоти вай худрузмаррагардонии шахси тавсияи мусби ва гуманистии нигох кардан ба табиати
истеъдод ва цобилиятхо водор мекунад, ин талаботи худрузмаррагардонй мебошад. Маслоу дар он ацида аст, ки хамаи одамони худрузмаррагардон аломатхои хислатии умуми доранд.

Хамин тавр, намояндагони намоёни назарияи «Муносибатхои инсонй» ва «Илмхои рафторй» дар тадкикоти худ омили инсониро дар ташкилот басо мухим хисобидаанд. Фикру акидахои онхоро пайравонашон минбаъд идома дода, дар тачрибаи хочагидории имруза ба таври васеъ истифода мебаранд.

Тахаввули рушди илми идоракунй, ки як катор мактабхою назарияхоро дар бар мегирад, дар чадвали 3.1. тавсиф ёфтааст:

	Чадвали 3.1. Тахаввули назариёти менецмент

	1960 2014

 

 

Чи тавре ки аз чадвал бармеояд, мархилаи муосир ба панч самт тав- сиф меёбад, яъне ду мактаби аввала аз асри XIX ва бокимонда мактабхо аз солхои 60-уми асри XX амал мекунанд.