ПЕШНИХОДХОИ РАТСИОНАЛИЗАТОРЙ

Дар баробари дигар объектхои моликияти зехни, накши мухимро дар татбики дастовардхои нави техника ва техно- логия, пешниходхои ратсионализатори ишгол менамоянд, ки объекти умуми истифодашавандаи эчодиёти техники мебо- шанд. Асосхои хукуки, ташкили ва иктисодии фаъолияти ратсионализаториро Конуни ЧТ “Дар бораи фаъолияти ратсионализатори» аз 26. 07. с. 2014, № 1123 муайян намуд, ки аз 5 боб ва 27 модда иборат буда, муносибатхои чамъиятии вобаста ба онро танзим мекунад. Хамчун пешниходхои ратсионализатори эътироф карда мешаванд: таклифи дорои халли техникие, ки мукаммалгардонии конструксияи молу махсулот, техникаи истифодашаванда, технологияи истехсолот ё таркиби молу махсулотро пешбинй менамояд ва барои корхонае, ки ба он пешниход шудааст, нав ва фоидаовар аст; таклифи дорои халли ташкилии барои корхона нав, ки ба сарфаи захирахои мехнатй, моддй, мо- лияви, сузишворию энергетикй, ашёи хом ва дигар захирахо, инчунин бехсозии шароити мехнат ва экология мусоидат ме- намояд.

Пешниходхои ратсионализатори метавонанд инфироди ё гурухи бошад. Пешниходхои ратсионализатории инфироди пешниходхое мебошанд, ки аз тарафи як шахси вокеи ва пешниходхои ратсионализатории гурухи пешниходхое мебошанд, ки аз тарафи ду ё зиёда шахсони вокеи тахия шудаанд. Ба шахси вокеи ё гурухи шахсон метавонад шумораи номахдуди пешниходхои ратсионализатори мансуб бошанд.

Хукуки пешниходи ратсионализатори дар асоси конуни мазкур ва дигар санадхои конунгузории ЧТ эътироф ва хифз гардида, дар худуди корхонае, ки онро хамчун пешниходи ратсионализатори эътироф намудааст, амал мекунад ва бо гувохномаи ратсионализатории бемухлат тасдик карда ме- шавад.

Пешниходи ратсионализатори кобили хифз эътироф карда мешавад, агар он барои корхона таклифи дорои халли техники ё ташкилии наву фоидаовар бошад. Пешниходхо ко- били хифз эътироф карда намешаванд, агар: эътимодияти истифода ва мустахкамии конструксияхо, амнияти ахоли ва худудро дар холатхои фавкулода паст намоянд ва ба таъ- мини бехдошти холати санитарии кормандон, хифзи мухити зист, бехатарии зиддисухтори, бехатарии мехнат, инчунин нишондихандахои дигари стандартхои милли ва байнал- милали мутобикат накунанд; аз аломатхои шарти, коидахо, маводи меъёрию методи иборат бошанд; танхо вазифа гузо- ранд ё самараи эхтимолии татбики пешниходхоро бе нишон додани таклифи мушаххас муайян намоянд; ба талаботи тартиботи чамъияти ва ахлок мухолифат кунанд; аз чониби кормандони мухандисиву техники ё илмии муассисахои ил- ми-тахкикоти, лоихакаши, конструктори, технологи ё зер- сохторхои дигар корхонахо дар хамин соха дар раванди ич- рои вазифахои хизмати ё корхои шартномавии бо онхо вобастабуда тахия шуда бошанд.Тартиби мансуб донистани пешниходхо ба пешниходхои дар раванди ичрои вазифахои хизмати тахияшударо корхона мукаррар менамояд.

Бо пешниходи ратсионализатори ба халли техникии мавчуда мукамалнамои ворид карда мешавад. Навовари ба тачхизот ва кисмхои он вобаста ба шароити истехсолот тагйирот ворид мегардад. Камбудихои алохидаи канструк- торхо ва лоихакашон бартараф мешаванд ва гайра. Дар на- тичаи пешниходи ратсионализатори халли техникии нав ва фоиданок дар корхона, ташкилот ва ё муассиса пешниход

мегардад, ки он боиси тагйири сохти олот, технологияи ис- техсолот ва техникаи истифодашаванда ва ё тагйири тарки- би материал ба амал бароварда мешавад. Ба нишонахои пешниходи ратсионализатори дохил мешаванд: хали техники; навовари; фоиданоки.

Халли техники накши халкунандаро бозида, маънои онро дорад, ки пешниход бояд такмилёбии мушахасро хал кунад ва ратсионализатор бояд дар пешниходи худ кори муайянро барои гирифтани натичаи дилхох дарч намояд. Халли масъала пешниходхое эътироф намешаванд, ки ин ё он талаботро баён мекунанд, ба номбарии чорабинии мак- саднокии ин ё он чорабини махдуд мешаванд ва ё натичаи манфиатноки амалинамоии онро баён мекунанд ва гайра. Аз тарафи дигар махаки барасишаванда талаб менамояд ки хал- ли масъала дорои хислати техники бошад. Яъне пешниходи ратсионализатори оне эътироф мешавад, ки халли амалии вазифаро ба ёрии воситахои техники амали намояд.

Объекти пешниходи ратсионализатори инхо мебошанд: тагйири сохтори олот ва ё техникаи истифодашаванда; тагйири сохтори материал. Ин объектхо объектхои одатии пешниходи ратсионализатори мебошанд, ки барои мукамал- намои ва инкишофдихии техника ва технологияи истифода- шаванда равона гардидаанд. Аммо ин халли масалахоеро, ки ба ворид намудани техника ва ё технологияи нав вобаста ме- бошад, истисно намекунад. Дар айни хол махдуд намудани пешниходхои ратсионализатори танхо бо халли техники чой надорад, яъне на танхо пешниходхои дорои хислати техники, балки барои дигар пешниходхо (ташкилотчиги, идоракуни ва гайра) ки барои корхона нав аст ва ба он фоида ва ё дигар бартарияти вокеи меорад, боиси хавасмандгардонии муал- лиф мегардад. Хамин тарик, дар айни хол метавон гуфт, ки объекти хифзи хукуки пешниходи ратсионализатори халли вазифае мебошад, ки барои корхона, муассиса ва ташкилот нав ва фоиданок аст.

Дар фаркият аз ихтироот ва модели муфид, ки дорои на- воварии сатхи байналмиллали мебошанд, пешниходи рат- сионализатори навовариаш дар махал ва ё худуди корхонае пешниход мегардад, басанда аст. Агар пешниходи мушахас дорои сатхи байналмилалй бошад, таснифи он хамчун рат- сионализаторй монеа намешавад, агар бо сабабхои дигар ба сифати ихтироот ва ё модели муфид ба расмият дароварда нашавад. Тахкики навовари пешниходи ратсионализаторй пешниходгардида танхо дар худуди корхона сурат мегирад. Навоварии пешниходи ратсионализаторй дар мухлати муа- йян мукарар мегардал ва нисбати онхо мафхуми аввалият истифода мешавад. Аввалият бо мухлати пешниходи ариза дар бораи пешниходи ратсионализаторй муайяи мегардад. Пешниход навовар хисобида намешавад, агар то пешниходи ариза тибки шарти мукараршуда ба амал бароварда шавад ва ё чунин хал аллакай дар ин корхона истифода гардидааст; бо фармоиш ва ё амри маъмурият пешбини шудааст; аз чониби хадамоти техникии ин корхона коркард гардидааст; аз чони- би дигар шахс, ки ба у аввалият ба ин пешниход таааллук дорад; аз чониби ташкилоти болой тавсия шудааст ва ё дар нашриёт чунин итилоот дар ин соха нашр гардидааст; бо меъёрхои хатмй барои корхона мукарар гардидааст.

Пешниход дар холате барои корхона ки ба он пешкаш шудааст, фоиданок хисобида мешавад, ки агар истифодаб- арии он дар ин корхона дар шароити мавчуда ва ё бавучуд- оянда мутобики накшахои тасдикгардида имконият меди- хад, ки фоида ё дигар бартарият ба дастояд. Фоиданокии пешниход дар асоси мукоисаи натичаи фоидаи бадастоянда ва вокеан чойдоштаи корхона санчида мешаванд. Пешнихо- де, ки талаботи фоиданокиро конеъ карда наметавонад, си- фати махсулот устувории он мухлатнокии онро паст меку- над, шароити мехнатро бад месозад, бехатарии техникиро азбайн мебарад, натичаи пештараро бо тарзхои мураккаб ба даст меорад, пешниходи ратснонализаторй хисобида наме- шавад. Дар баъзе мавридхо ворид намудани пешнихои рат- сионализаторй боиси бехтар шудани як гурух нишондихан- дахо ва бад- гардидани дигар нишондихандахо мешавад. Дар ин маврид хангоми муайян кардани фоиданокии пешни- ход аз он бояд бароянд, ки афзалияти ратсионализаторй нис- бат ба камбудихои он чи гуна аст.

Субъектони пешниходхои ратсионализаторй муаллиф, муаллифон ва меросгирони онхо мебошанд. Муаллиф шахсе аст, ки бо мехнати эчодии у пешниход ба вучуд омадааст. Ба- рои эътирофи шахрванд хамчун муаллифи пешниходи ратси- онализаторй сину сол ва холати кобилияти амалкуни таъсир намерасонад, аммо дар ин соха нафаре мустакилона амал карда метавонанд, ки ба синни 14 расида бошад. Дар маври- ди дигар муаллифе, ки синаш аз чо 14 сола поён аст, хукук- хояшро волидайнаш ва ё васияш ба амал мебарорад. Шахр- вандони хоричи ва ё шахсони бешахрванди дар ин самт до- рои он хукукхоянд, ки шахрвандони Точикистон мушара- фанд. Дар аксарияти мавридхо муалифони пешниходи рат- сионализатори кормандони корхона ва муассисахо мебо- шанд, аммо ариза дар бораи пешниходи ратсионализатори ба корхона метавонад аз чониби шахсони беруна низ кор- мандони корхонаи дигар нафакагир, донишчуён ва гайра пешниход гардидааст. Дар миёни кормандони асоси ва гу- рухи алохида хайати инжинерию техники чудо карда меша- вад. Хамчун коида кормандони инжинерию техникни кор- хона муаллифи пешниход буда наметавонад, ин мукарарот ба он асоснок карда мешавад, ки фаъолияти ин кормандон бояд ба он равона карда шавад чавобгуи талаботи сатхи ихтироот ва модели судманд аст. Дар баробари бо ко- нунгузори худудхои хурди доираи амали ин махдудият му- карар гардидааст, аввалан ин мукарарот нисбати на хама кормандони ижинерию техники тааллук дорад, ба корман- дони ташкилотхои махсуси илми-тахкикоти, лоихави, конс- труктори, технологи ва сохторхои ба он монанди корхона ба он тааллук дорад. Баъдан пешниход бояд ба лоиха ва кон- струксия ва равандхои технологи коркардшавандаи ин кор- хона дохил шавад. Махдудият ва пешниходхое пахн мегар- дад, ки ба то итмоми кор оид ба коркард ва ба кор даровар- дани он пешкаш шудаанд, Баъд аз марги муаллифи пеш- ниходи ратсионализатори хукукхои у дар муносибатхои хукукгузари ичозат дода шудааст ба меросгирони у тибки конун ва ё васиятнома мегузарад. Дар асоси мерос хукук ба хавасмандгардони ва таъмини амалинамоки он хукук ба ги- рифтани пешннходи ратсионализатори мегузарад. Мухлати амали хукукхои меросгирон ба даврахои муайян махдуд намегардад. Иштирокчии муносибатхои ба пешниходи рат- сионализаторй вобаста, инчунин корхона, муассиса ва таш- килот мебошанд. Конун хукукхои муаллифиро ба шахси хукуки муталик надониста, онро ухдадор менамояд, ки ариза оид ба пешниходи ратсионализатори кабул намояд, барраси кунад ва хуччати хифзкунандаеро ба муаллиф дихад. Ба гайра аз ин, ба шахсони хукуки хукук дода шудааст, ки дар мавриди ворид намудани пешниход ба истехсолот ба муал- лиф маблаги хавасмандгардониро пардохт намояд.

Давлат дар мачмуъ субъекти хукук ба пешниходи ратси- онализатори намегардад. Муаллифи (хаммуаллифони) пешниходи ратсионализатори хукуки гирифтани подошро дорад. Подош аз тарафи корхонае, ки пешниходи ратсионализаториро эътироф намудааст, ба муаллиф (хаммуаллифон) дар холатхои зерин пардохт карда мешавад: пешниходи ратсионализатори аз тарафи корхона истифода (татбик) шудааст; хамчун пешпардохт дар мавриде, ки пешниход, хамчун пешниходи ратсионализатори эътироф карда шудааст; пешниходи ратсионализатори ба хуччатхои техникии дар асоси шартнома ба корхонаи дигар додашуда ворид карда шудааст. Андозаи подош барои пешниходи ратсионализатори аз тарафи корхона дар мувофика бо муаллиф (хаммуаллифон) муайян карда шуда, дар шартномаи байни онхо басташуда дарч мегардад. Агар пешниходи муаллиф (хаммуаллифон) дар якчанд корхона хамчун пешниходи ратсионализатори эътироф шуда бошад, хар яке аз ин корхонахо новобаста ба дигархо, ба муаллиф (хаммуаллифон) подош медихад. Бо тартиби мукаррарна- мудаи конунгузории ЧТ мумкин аст муаллифи (хаммуалли- фони) пешниходи ратсионализатори ба гирифтани мукофоти давлати, унвони фахри ва дигар мукофотхо пешниход карда шаванд.

Хали масъала дар мавриде пешниходи ратсионализато- ри хисобида мешавад, ки ба таври расми эътироф карда ша- вад. Корхона, муассиса ва ташкилот мустакилона тартиби баррасии ариза оид ба пешниходи ратсионализаториро муа- йян мекунанд. Хамин тарик, мукаррарот оид ба расмият- дарории муносибатхо дар ин самт муталики танзими хукуки мехнати аст. Ба расмиятдарори хукук ба пешниходи ратсио- нализаторй аз лахзаи ба тартибдарори ба пешниходи ариза ворид гардида, бо додани гувохномаи ратсионализатори бо имзои рохбари корхона ва мухри он ба итмом мерасад. Барои баррасии шикоят оид ба радди эътирофи пешниход хамчун пешниходи ратсионализаторй ё бекор кардани карор дар бораи эътирофи пешниходи ратсионализаторй дар корхона Комиссияи халли бахсхо дар хайати намояндагони маъму- рият ва шурои ташкилоти ибтидоии Чамъияти ратсионали- заторон ё намояндагони иттифоки касабаи корхона таъсис дода мешавад. Муаллифи пешниход хукук дорад оид ба рад- ди эътирофи пешниход хамчун пешниходи ратсионализато- рй ва ё бекор кардани карор дар бораи эътирофи пешниходи ратсионализаторй дар мухлати ду мох аз рузи кабули карори мазкур ба Комиссияи халли бахсхо шикоят намояд. Муал- лифи пешниход хукук дорад дар баррасии шикояти худ иш- тирок намояд. Бахсхо вобаста ба фаъолияти ратсионализа- торй дар Комиссияи халли бахсхо ё бо тартиби судй баррасй карда мешаванд.